رودخانه‌های هیرمند و شیله از رودخانه‌های این شهرستان می‌باشد. آب این شهرستان در گذشته ازطریق حفر چاه و قنات تامین می‌شده است و امروزه آب شرب زابل از مخازن بزرگ آب به نام چاه نیمه (که توسط رود هیرمند تغذیه می‌شوند) تامین می‌گردد.
پیشینه تاریخی
شهرستان زابل در قدیم سیستان (سکستان ، سجستان ) و نیمروز نامیده می‌شد. محلی که امروز زابل نامیده می‌شود در گذشته زمینهایی با تپه‌هایی از ماسه‌های روان و رسوبات دریایی بوده که قسمتی ازآن در مسیر رودخانه هیرمند قرار داشته است. با کم شدن آب رودخانه بر وسعت خشکی‌های اطراف آن افزوده شد و با اتصال این منطقه به روستای حسین آباد، آبادی بزرگی تشکیل گردیده است. بعدها تأسیس پادگان نظامی بر اهمیت آن افزوده است. در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی بر طبق مصوبه هیات وزیران ، آن آبادی را زابل نامیدند و در سال ۱۳۱۶ شمسی به مرکز سیستان تبدیل شد. زابل امروزی شهری نسبتاً توسعه یافته و مجهز به انواع خدمات مورد نیاز جامعه شهری است
زبان و مذهب
اکثریت مردم شهرستان زابل به فارسی با لهجه زابلی تکلم می‌کنند و سایر لهجه‌های سیستان و بلوچستان نظیر بلوچی نیز در آنجا رایج است. ۸۹/۹۹ درصد جمعیت این شهرستان را مسلمانان شیعه و سنی تشکیل می‌دهند. ۷۰ درصد از مردم شهرستان اهل تشیع و ۳۰ درصد اهل سنت هستند. جمعیت شیعه شهرستان زابل، پیش از انقلاب ۹۰ درصد بوده‌است.
کشاورزی و منابع طبیعی و دامپروری
اکثریت مردم این شهر از طریق کشاورزی امرار معاش می‌کنند. در سال زراعی ۸۳-۱۳۸۲ سطح زیر کشت محصولات زراعی و باغی شهرستان زابل بالغ بر ۲۵۸۶۱ هکتار شامل می‌شد که ۱/۱۶ درصد از سطح زیر کشت استان سیستان و بلوچستان را تشکیل می‌دهد. از این مقدار ۵۶/۱ درصد به کشت باغات و ۱/۱۶ درصد به زراعت‌های سالانه اختصاص دارد. محصولات عمده زراعی این شهرستان غلات ، محصولات جالیزی و نباتات علوفه‌ای است. طی همان سال، ۱۱۸ واحد صنعتی پرورش و نگهداری دام و طیور در سطح شهرستان فعال بوده ، همچنین میزان تولید شیر ، گوشت قرمز ، گوشت مرغ و ماهی به ترتیب ۳۷، ۱/۷، ۳ و ۱۰۸ هزار تن بوده است.
اماکن سیاحتی تاریخی و مراکز توریستی با ذکر جاذبه‌های گردشگری
شهر سوخته -- کوه خواجه -- قلعه سام -- دهانه غلامان -- چاه نیمه -- قلعه سه‌کوه
قلعه رستم -- قلعه رمرود -- آتشکده کرکوه -- قلعه خان ملک - - تپه کنیز --
تخت شاه -- بی بی دوست - - آتشکده کهک --میل قاسم آباد -- میل نادری --
زاهدان کهنه -- برج افغان -- تالاب هامون -- آسیابهای بادی -- قلعه کندر --
بازارچه مرزي

صنایع دستی
پشتی و گلیم بافی -- قالی بافی -- توتن سازی -- تولید ابزارآلات موسیقی
سوزن دوزی -- کلوچه و نان تفتون محلی -- کلمبه -- برَک -- چلبك
شهر سوخته -- زابل شهر سوخته

در 60 کیلومتری جنوب زابل کنار جاده زابل و در 6 کیلومتری قلعه رستم واقع شده و مشتمل بر تپه*هایی است که بیش از 50 متر ارتفاع ندارند و وسعت آن دو کیلومتر و نیم است. این مکان بی*گمان روزگارانی دراز یکی از مهم*ترین مراکز شهرنشینی آسیا در عصر مفرغ بوده است. قدمت این تمدن را به 3500 تا 4000 سال قبل از میلاد تخمین می*زنند. ضمن کاوش*های علمی، بنای مستطیل شکلی با اطاق*های چهار گوش ،*راهرو وپلکان*هایی نمایان شده که به وسعت تقریبیپانصد مترمربع است. دیوارهای ضخیمی از خشت به بلندی 3 متر در انتهای این کاخ باستانی که نشان گر وقوع آتش سوزیپر دامنه ومهیبی است،* به جای مانده است.از جمله این نشانه*ها تیرهای سوخته و اسکلت انسانی است که دسته هاون در دست راست دارد. چنین می*نماید که این بناها به 20 سال اول هزاره دومپیش از میلاد تعلق دارد و از اهمیت باستان شناختی ممتازی برخوردار است.

کوه خواجه
سیستان و بلوچستان کوه خواجه یکی از باارزش*ترین و قدیمی*ترین آثار تاریخی سرزمین سیستان محسوب می*گردد .
این کوه با ارتفاعی حدود 900 متر از سطح دریا همانند جزیره*ای در میان دریاچه هامون قرار گرفته است و می*توان بر روی آن آثار بناهای باستانی مربوط به دوره*های تاریخی متفاوت را مشاهده کرد . یکی از مهم*ترین و شاخص*ترین بناهای تاریخی این محل ، آتشکده*ای است قدیمی که زمان ساخت آن به سده یکمپس از میلاد باز می*گردد . آتشکده مذکور دارای یک تالار مرکزی در وسط و راهروهایی در اطراف است که در نهایت به*ورودی اصلی آن در جلو ختم می*گردد و مطابق با سبک چهارطاقی*های آن*دوره ساخته شده است . ویرانه*هایی نیز در اطراف آن وجود دارد که مربوط به دوره*های اشکانی و ساسانی است
آتشکده کرکوی - زابل
این آتشکده در ناحیه کرکوی سیستان واقع شده و آثار و بقایایی از آن مشهود است.ویژگی*های معماری، شکل بنا و کارکرد آن نشان گر این است که این آتشکده به دوره ساسانیان تعلق دارد.

تپه دهانه غلامان - زابل
این تپه در فاصله 44 کیلومتری شهر زابل و 4 کیلومتری قلعه نو واقع شده است.
دهانه غلامان تپه*ای مصنوعی به ارتفاع 28 متر است که در نزدیکی کوه خواجه، شهر سوخته و قلعه سام قرار دارد.پس از مدتی خاک برداری از این تپه، آثار ساختمانی عظیم، بناهایی مفصل و با شکوه و در مجموع شهر نسبتاً وسیعی نمایان شد. این بناها از گل خام است و آجر و سنگ در آن ها به کار نرفته است و این عجیب نیست، چون در سیستان سنگ نایاب است و خاک سراسر این سرزمین را فرا گرفته است که وقتی گل شود، مانند آجر سفت و سخت می*شود.
شهر زِهَک طبق سرشماری سال ۱۳۸۵، برابر با ۱۱٫۴۰۱ نفر بوده است.

شهرستان زهک در نقطه پایانی جاده ترانزيت و خط آهن در حال ساخت چابهار به مرز افغانستان قرار دارد و مرز میلک نقطه مهمی در ارتباط ایران و آسیای میانه است.

شهر زهک پیش از تقسیمات کشوری جدید جزئی از بخش شهرکی و نارویی شهرستان زابل به شمار می‌آمد.

سد زهک که در ۲۷ كیلومتری جنوب شرقی زابل قرار دارد رودخانه سیستان را به دو كانال تقسیم می‌كند. یكی كانال طاهری و دیگری كانال شهر نامیده می‌شود.

شهر هخامنشی دهانه غلامان يا دروازه بردگان در پیرامون زهک و زابل قرار دارد.

بررسی باستان‌شناختی در تپه گوری کهنه زهک به شناسایی دو دوره استقراری اشکانی و «اسلامی پسین» انجامیده‌است.

آتشگاه وقلعه کله کنگ :

این مکان باستانی که به دوره اشکانی ، ساسانی بر می گردد یکی از سه آتشگاه فعال وبزرگ شرق ایران در زمان زرتشت بوده است در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده منطقه مکسونی زرتشتیان بوده است که نیاز به پژوهش باستان شناسی وسیع دارد. قلعه کل کنگ که در روستای کله کنک قرار گرفته از آثار شاخص شهرستان زهک می باشد که محل سکونت خوانین نارویی در این منطقه بوده است معماری زیبا برگرفته از ویژگیهای بومی وشهری با مصالح چینه ، خشت وگل در چهار سال قبل سکونتگاه خوانین منطقه بوده است .

سد زهک :
بعد از تعیین حق آبه توسط دولت انگلستان و کمپانی هند شرقی در مرز ایران وافغانستان ایجاد گردید نقش به سزایی در ذخیره آب کشاورزی ومنطقه دارد مازاد آب رودخانه هیرمند که از طریق پریان مشترک به دورخانه ملکی می رسد بعد پرآب کردن هامون سه گانه به این می رسد دبی آب آن پانصد میلیون لیتر مکعب آب می باشد از جاذبه های طبیعی سیستان در شهرستان زهک است . دهانه غلامان : در دو کیلومتری روستای قلعه نو از توابع شهرستان زهک واقع شده است .بناهای متوسط و کوچک و سکونتی شهر در محله مسکونی و در غرب ساختمان بزرگ شماره سه قرار دارند و در بخش جنوبی و در فاصله حدود دو کیلومتری هسته اصلی شهر آثار و بقایای بنای بزرگی وجود دارد که از آن با نام بنای نظامی و پادگان یاد شد ه است دیوارهای بزرگ و حجیم این بنای عظیم مربع دارای تقریبا" دویست متر طول و حدود سه الی چهار متر پهنا است مهمترین ساختمان شهربنای معروف به بنای شماره سه است با توجه به اجزای معماری و آثار پیدا شده و در آن به همراه اجاقها و آتشدان – سکوها و محرابهای موجود نشان دهنده آن است که این بنا دارای کاربری مذهبی بوده است آثار سوختگی خاکستر و استخوانهای زیر سوخته و نیم سوز داخل اجاقها و در روی سکو و محرابها و برخی مخازن مخصوص نگهداری آتش این ساختمان دیده شده است آئین مردم دهانه غلامان یکی از آئینهای مشترک ایرانی هندی منطقه بوده است که به خاطر تسامح مذهبی هخامنشیان توانسته به موجودیت خود در سیستان ادامه دهد این شهر احتمالا" همان زرنکای یاد شده در کتیبه های هخامنشی و زرین مورخان یونانی است که از نظر محل با زرنج دوران اسلامی تفاوت دارد شهر دهانه غلامان با همان سرعتی که به وجود آمده از بین رفته است عدم وجود هر گونه شئ و خالی بودن محوطه های حفاری شده از بقایای سکونت نشان دهنده تخلیه شهر با نظم و ترتیب بوده است و در نتیجه نمی توان عاملی خارجی چون جنگ و یا آتش سوزی را در تخلیه و ترک آن دخیل دانست پس از ترک دهانه غلامان در اواخر سده پنجم و نخستین دهه های سده چهارم پیش از میلاد این شهر برای مدت کوتاهی و به صورت فصلی مورد استفاده بیابانگردان و شبانان بوده است و پس از آن شنهای روان به تدریج ساختمانها و بناهای را برای مدتی بیش از دو سال از نظرها پوشانده است .آثار موجود دهانه غلامان بر روی یک سلسله بلندیها ی طبیعی به طول تقریبی یک ونیم و به پهنای سیصد تا هشتصد متر و در کنار بقایای دلتای قدیمی و خشک سنارود واقع شده است بقایای موجود این شهر از دو گروه ساختمان اصلی و تعدادی از بناهای منفرد ترکیب شده است یک قسمت شهر در بخش غربی و در درازای آبراهه ای که بعدا" شنهای متحرک آن را کاملا" پر کرده اند قرار داشته و بخش دیگر یعنی قسمت شرق شهر به دو بخش برابر تقسیم شده که آثار آن تا جایی که قبر بر گرفته است زردشت خوانده می شود ادامه داشته است و مجموعا" تعداد بیست وهفت بنای قابل تشخیص شهر را بر گرفته است .ساختمانهای شماره یک ، دو ، سه در بخش شرقی و بناهای شماره پانزده، شانزده، هفده،بيست ويك ، بيست ودو در شمال آبراهه قدیمی و در بخش غربی شهر واقع شده اند این ساختمانها دارای کاربردهای همگانی و مذهبی و اجتماعی بوده اند .
زاهدان کهنه :
دروازه معروف به بختیاری در روی دیواره شمالی شرقی قلعه بنا شده بوده است در کنار ارگ زاهدان کهنه یک مجموعه آرامگاهی به نام چهل پیر یا چهل و چهار پیر دیده می شود بنا بر روایات این مردان خدا توسط تیمور لنگ گردن زده شده اند در زاهدان کهنه و مناطق اطراف آن مجموعه بناها و ساختمانهای بسیاری از دوران اسلامی وجود دارند یکی از این مجموعه ها در فاصله ای حدود دويست وپنجاه متری جبهه شمال شرقی و جنوبغربی این بنا که ضخامت آنها به صدوبيست تا صوپنجاه سانتی متر می رسد بهتر از دیوارهای سایر جبهه ها که در جهت وزش باد قرار داشته اند باقی مانده اند در مرکز حیاط محصور این قلعه باقی مانده های بنایی بزرگ وجود دارد که اتاقهای آن دور تا دور تالاری به اندازه های تقریبی هفتاد تا نود متر قرار گرفته اند عظمت و بزرگی این ساختمان نشان می دهد که این بنا احتمال بسیار زیاد در محل سکونت امیر و حاکم منطقه بوده است وضعیت موجود ساختمان همچنین نشان دهنده این نکته است که ورودی اصلی آن در جبهه شرقی و در جایی قرار داشته است که توده های ضخیم باقی مانده خشت و گل و چینه نشانی از وجود پلکانی است که این در را به داخل تالار متصل می کرده است در پشت دیوار تالار مرکزی بقایای ساختمان دیگری وجود دارد که حاکی از وجود پلکان دیگری این بار برای رفتن به پشت بام و یا طبقه دوم احتمالی بنا بوده است خشتهای استفاده شده در این جا قدری کوچکتر از خشتهای ارگ زاهدان کهنه به اندازه های بيست وپنج*يك ونيم* هفت سانتی متر و نیز بيست وپنج *بيست وپنج *هفت سانتی متر بوده است تعداد دیگری از بناها و آثار ساختمانی نیز در همین جا دیده می شوند که احتمالا" برای انجام خدمات جانبی دربار حاکم وقت بنا شده اند یکی از آنها ساختمانی بزرگ در کنار دیوار جنوبغربی است که دارای نقشه ای شبیه ساختمان مرکزی قلعه است در بخش شمال غربی این بنا و یا مقداری فاصله از آن باقی مانده های دو بنای دیگر دیده می شوند که اهالی یکی از آنها یخدان و دیگری را مسجد محل می دانند در ساختمان منتسب به مسجد بقایای محراب که به طرف قبله بوده است تا زمان بازدید انشتین وجود داشته است در جهت شمالی غربی زاهدان کهنه و در طول همان لبه گلی تراس بلندی که به شهر دوران اسلامی اخیر زاهدان کهنه در روی آن بنا شده است آثار یک آبراهه قدیمی دیده می شود و مقدار قابل توجهی سفال از نوع سفالهای لعاب دار دوران اسلامی زاهدان کهنه در سطوح مختلف آن پراکنده است میل قاسم آباد در طول همین راه واقع شده است این مناره در زمان بازدید انشتین ارتفاعی برابر هفتاد فوت داشته است این بنا با آجرهایی به اندازه سي وپنج * بيست * پنج سانتی متر ساخته شده و قطر پایه آن حدود هيجده متر بوده است . این آثار در حدود نه کیلومتری شمال غربی تپه شهرستان وروی بلندیهایی بین رود ناصر و رود پریان واقع شده اند شهر زاهدان کهنه توسط تیمور لنگ و پس از خرابی بندها و سدهای موجود در روی رودخانه ویران شده است دیوار و حصارخارجی قلعه حدود دو کیلومتر و حداکثر پهنای آن بین يك تا يك ونيم کیلومتر است سالمترین و کاملترین بخشهای باقی مانده این شهر قدیمی قلعه آن است قلعه مزبور مرکب است از بنایی چند ضلعی با برجهای نیم دایره و دو دایره خارجی با خشت خام ساخته شده اند در میان این خشتها ردیف آجرها نیز دیده می شود اما وزش شدید باد منجر به فرسایش شدید دیواره های موجود شده است آثار بناهای بزرگ و حجیم در خارج از ساختمان قلعه دیده نمی شود و بجای آن مجموعه بناهای کوچکی در این بخشها دیده می شوند که بر اساس آثار و شواهد موجود بناهای خدماتی قلعه بوده اند
زيارتگاه بي بي دوست
زیارتگاهی در شهرستان زابل است. این زیارتگاه در ۱۰ کیلومتری شمال شرق زابل و در مسیر راه زابل به بنجار و میان کنگی قرار گرفته‌است. در باورهای عامیانه این زیارتگاه متعلق به سیده‌ای از خاندان علی بن ابیطالب است

زيارتگاهي که ورود آقايان به آنجا ممنوع است و مزار «بي بي دوست» نام دارد. اين مزار در خاور شهر زابل و در دشتي گرم و خشک و روي تپه هاي باستاني قرار گرفته است و بنا به عقيده عده اي متعلق به عصر اشکانيان است. گفته شده اين مزار متعلق به خواهر سيداقبال است که مزارش در سيستان قديم و افغانستان فعلي واقع شده است و به گفته مولف رساله چهل مجلس ، سيداقبال از شاگردان شيخ احمدجامي شاعر معروف ايراني است. عده اي نيز او را از نوادگان دختر امام حسن ع مي دانند و عامه مردم نيز چنين معتقدند: در روزگاران گذشته سيده اي با برادر خود سرگرم شباني بوده که مردي قصد تجاوز به او را مي نمايد، دختر مي گريزد تا به جايگاه کنوني زيارت مي رسد و از فرط خستگي از رفتن باز مي ماند و در اين هنگام دعا مي کند که اي زمين مرا درياب و زمين نيز به خاطر پاکي و صداقت او دهان مي گشايد و او درون خاک ناپديد مي شود. در حالي که گوشه اي از چادر او بيرون مي ماند. از آن زمان به بعد جايگاه فرو رفتن او در زمين به زيارتگاه تبديل مي شود و پاکي و نجابت آن دختر سيده زبانزد همگان مي گردد. هم اکنون روي مقبره با پارچه سبزرنگ پوشيده شده است و عده اي نيز به قصد نذر و تبرک آن را مي برند و در صورت اجابت درخواستشان ، به جاي آن شال سبزرنگ ديگري پهن مي کنند.

يک درخت کهنسال «گز» در کنار مقبره چنان ريشه دارد که گويي مقبره را در بر گرفته است و مردم براي اين درخت نيز احترام بسيار زيادي قائل هستند و کسي اجازه ندارد به اين درخت آسيب برساند و يا شاخه اي از آن را جدا کند و معتقدند اگر فردي چنين کاري انجام دهد، حتما به او ضرر و زيان خواهد رسيد و سزاي بي احترامي خود را خواهد ديد. بنا به اعتقادات موجود، مردان حق ورود به محوطه مقبره را ندارند و اين در حالي است که مردان نيز به اين زيارتگاه اعتقاد بسياري دارند و حاجات خود را توسط زنان به «بي بي» مي رسانند. زنان هنگام زيارت به درخت کهنسال آنجا پارچه مي بندند و نيت مي کنند و معتقدند اگر بي بي خواسته آنان را اجابت کند، پارچه باز مي شود و به همين دليل درخت زيارتگاه هميشه سرشار از پارچه هاي رنگارنگ و در بين پارچه ها زنگوله هايي نيز بسته شده است که افراد هنگام حرکت به دور مقبره ، شاخه درخت را تکان مي دهند و صداي دلنواز زنگوله ها در زيارتگاه مي پيچد و به اين وسيله حاجات خود را نزد بي بي بيان مي کنند. عروس و دامادهاي منطقه نيز به رسم موجود، روز سوم پس از ازدواج ، براي دعا و درخواست خوشبختي در زندگي به زيارت اين مکان مي روند و چنانچه نذري به گردن داشته باشند، ادا مي کنند و براي تداوم خوشبختي در زندگي در مکاني در نزديکي مقبره ، شمع روشن مي کنند که تقريبا هميشه شمعهاي بسياري در حال سوختن است.

آرامگاه بي بي دوست در بين مردم استان و استان مجاورخراسان داراي اهميت خاصي است و معتقدان زيادي دارد. بيماران بسياري نيز با مراجعه به اين زيارتگاه شفا يافته اند، بويژه بيماران لاعلاج که از درمان نزد پزشکان نااميد شده اند، آخرين اميدهاي خود را در اين مکان ها جستجو مي کنند و هنگامي که شفا مي يابند، از مراجعان دائمي اين زيارتگاه ها مي شوند.
 

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: